Szczepienia ochronne są jedną z najbardziej skutecznych metod zabezpieczających przed rozwojem chorób infekcyjnych. Są metodą dobrze poznaną i przebadaną, o wieloletniej tradycji stosowania, tanią w porównaniu do kosztów leczenia skutków infekcji oraz powikłań chorób spowodowanych przez drobnoustroje, skuteczną, powtarzalną i dobrze przebadaną przez kilkudziesięcioletnią tradycję stosowania w medycynie. Szczepienia ochronne stanowią bardzo skuteczny sposób w walce z chorobami wirusowymi i bakteryjnymi, zwłaszcza u chorych z przewlekłymi chorobami układu oddechowego, u których zaostrzenia zakażenia prowadzą do obniżenia jakości życia, skrócenia czasu życia i czasem do śmierci. Profilaktykę immunologiczną chorób zakaźnych, czyli działania, które mają na celu niedopuszczenie do rozwoju choroby wywołanej przez drobnoustroje patologiczne, można podzielić na kilka kluczowych elementów.
Jest to profilaktyka czynna czyli właśnie szczepienia, w działaniu których wykorzystuje się mechanizm obronny organizmu ludzkiego, kiedy po wprowadzeniu do ustroju fragmentów, lub całych drobnoustrojów chorobotwórczych (antygenów), ale pozbawionych zdolności wywoływania uogólnionej infekcji, syntetyzowane są przeciwciała skierowane przeciwko konkretnym antygenom (odpowiedź humoralna), a także pobudzane są komórki organizmu, które niszczą patogeny poprzez różne mechanizmy chemiczne i fizyczne (odpowiedź komórkowa). Większość stosowanych szczepionek zapobiega rozwojowi ostrych zakażeń poprzez nasilenie odpowiedzi humoralnej, w której swoiste przeciwciała klasy IgM, IgG, IgA powstają w wyniku stymulacji komórek, które mają zdolność do ich produkowania i dalej eliminują patogeny oraz usuwają zakażone komórki za pośrednictwem złożonych procesów obronnych organizmu. W konsekwencji, po zaszczepieniu, organizm ludzki podczas kolejnego kontaktu z drobnoustrojem chorobotwórczym ma zdolność do znacznie szybszej reakcji obronnej w postaci wytwarzania dużych ilości komórek układu odpornościowego oraz przeciwciał, zanim wniknięte drobnoustroje zaczną się namnażać i wywoływać patologiczne skutki zakażenia.
W szczepieniach rozróżniamy szczepienia podstawowe i przypominające. Szczepienia podstawowe polegają na podaniu jednej lub kilku dawek szczepionki w określonym przez producenta czasie i w zależności od konkretnego patogenu, w celu wzbudzenia swoistej odporności komórkowej i humoralnej, a także wygenerowaniu komórek pamięci. Szczepienia przypominające podaje się osobom prawidłowo wyszczepionym w przeszłości, u których wraz z opływem czasu dochodzi do zmniejszania ilości komórek pamięci oraz poziomu swoistych przeciwciał.
Oprócz szczepień ochronnych, czyli immunoprofilaktyki czynnej możemy także zastosować immunoprofilaktykę bierną oraz czynno-bierną. Jako immunoprofilaktykę bierną stosuje się podawanie gotowych przeciwciał w formie surowicy, kiedy nie można pozwolić sobie na oczekiwanie, aby chory zdążył zsyntetyzować własne przeciwciała. Profilaktyka czynno-bierna jest połączeniem obydwóch metod.
Ze względu na upływ czasu od kontaktu z drobnoustrojem można wyróżnić ochronę przed- i poekspozycyjną. W działaniach profilaktycznych schorzeń układu oddechowego znaczenie ma pierwsza forma szczepień.
W zależności od rodzaju drobnoustroju (antygenu) można wyróżnić szczepionki zawierające żywe i atenuowane czyli osłabione i pozbawione zdolności chorobotwórczych drobnoustroje (przeciwbakteryjne- gruźlica, przeciwwirusowe- donosowa szczepionka przeciw grypie) oraz szczepionki zawierające nieżywe- zabite lub inaktywowane całe drobnoustroje lub ich oczyszczone fragmenty białek oraz wielocukrów (krztusiec, Haemophilus influenzae, grypa, pneumokoki).
Z kolei w zależności od liczby antygenów drobnoustrojów zawartych w szczepionce rozróżniamy szczepionki monowalente, poliwalentne oraz skojarzone. W szczepionce monowalentnej zawarte są antygeny tylko jednego typu serologicznego jednego rodzaju drobnoustroju. W szczepionce poliwalentnej zawartych jest kilka typów serologicznych antygenów z jednego gatunku drobnoustroju (np. 3- walentna szczepionka przeciw grypie lub 23 walentna szczepionka przeciw pneumokokowa). W szczepionkach skojarzonych zawarte są antygeny kilku różnych drobnoustrojów (np. świnka, odra, różyczka, lub błonica, tężec, krztusiec).
Do podstawowych składników szczepionek zaliczamy- antygen czyli cały drobnoustrój lub jego fragmenty stymulujące odporność organizmu, substancje usprawniające odpowiedź immunologiczną na antygen podawany w szczepionce, tzw adiuwanty, płynna zawiesina, którą jest woda lub roztwór soli fizjologicznej, konserwanty o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym, a także utrzymującym środowisko aseptyczne, jak również substancje stabilizujące pomagające utrzymać odpowiednią jakość szczepionki w zmieniających się warunkach fizycznych otoczenia. Każdy składnik szczepionki może być przyczyną wystąpienia niepożądanego odczynu poszczepiennego jako alergicznej reakcji ogólnoustrojowej lub ograniczonej miejscowo. Za niepożądany odczyn poszczepienny uważane jest każde odchylanie stanu zdrowia, które wynika z podania szczepionki w ciągu miesiąca od zaszczepienia (dłużej w przypadku szczepienie przeciw gruźlicy) wynikające z osobniczej reakcji pacjenta na szczepionkę, wady produkcyjnej lub sposobu podania szczepionki. Do najpoważniejszych niepożądanych odczynów poszczepiennych, które zdarzają się niezmiernie rzadko należy wstrząs anafilaktyczny, który jest stanem zagrożenia życia. Wystąpienie poszczepiennego wstrząsu anafilaktycznego jest przeciwskazaniem do następnych szczepień. Zdecydowanie częściej występują łagodne i miejscowe niepożądane odczyny poszczepienne zwykle pod postacią zlokalizowanego obrzęku, zaczerwienienia i bolesności w miejscu wkłucia z przemijającym stanem podgorączkowym. Do pozostałych, czasowych przeciwwskazań do szczepienia należą także zaostrzenia przewlekłych chorób jak również czynne infekcje, zwłaszcza przebiegające z wysoką gorączką.
W klasycznym rozumieniu problemu przewlekłej obturacyjnej choroby płuc jest ona składową przewlekłego zapalenia oskrzeli oraz rozedmy. Podejrzewa się, że nawracające infekcje dróg oddechowych oraz przewlekła kolonizacja drobnoustrojami są dodatkowymi mechanizmami, które stymulują przewlekły proces zapalny zwiększając ryzyko rozwoju POChP oraz pogarszając przebieg istniejącej już choroby. Choroby infekcyjne układu oddechowego, zarówno bakteryjne jak i wirusowe, zwiększają ryzyko rozwoju POChP, przyspieszają roczny spadek parametrów spirometrycznych i pogarszają przebieg naturalny choroby. Profilaktyka przewlekłej obturacyjnej choroby płuc obejmuje trzy główne elementy tj zaprzestanie palenia tytoniu, ograniczenie zanieczyszczenia środowiska atmosferycznego w budynkach mieszkalnych oraz miejscu pracy oraz stosowanie szczepień ochronnych.
W kolejnych artykułach przedstawiono kluczowe zagadnienia związane z rolą szczepień ochronnych przeciwko najczęstszym patogenom w profilaktyce zaostrzeń przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP) tj, przeciwko pneumokokom, grypie oraz Haemophilus influenzae.
Piśmiennictwo:
- Interna Szczeklika wyd. 2015
- Wielka Interna, Pulmonologia część I i II pod redakcją A. Antczaka
- Rola szczepień ochronnych w chorobach układu oddechowego. Dr n. med. Katarzyna Hildebrand.
- Szczepienia i leczenie immunomodulacyjne w chorobach obturacyjnych dróg oddechowych. Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Płusa.
- Szczepienia zalecane w praktyce lekarza rodzinnego. Lek. Dagmara Pokorna-Kałwak1,dr n. med. Agnieszka Mastalerz-Migas.
- Szczepienia dorosłych. Lek. Dominika Siejka, dr n. med. Agnieszka Mastalerz-Migas, prof. dr hab. n. med. Andrzej Steciwko.
- Szczepienia "zalecane" w rodzinie. Niełatwe wybory. Bezpieczeństwo czy komfort? Znaczenie szczepień przeciw bakteriom otoczkowym. Prof. nadzw. dr hab. n. med. Andrzej Radzikowski.
- Śródskórna szczepionka przeciwko grypie. Prof. dr hab. Lidia Bernadeta Brydak.
- Szczepienia przeciwpneumokokowe dla dorosłych. Prof. dr hab. n. med. Andrzej Radzikowski.
- Profilaktyka przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. prof. dr hab. med. Dorota Górecka, dr n. med. Elżbieta Puścińska Pneumonologia i Alergologia Polska 2011, 79,3 239-245.